«دموکراسی آتنی» منتشر شد

توضیح مترجم

کتاب «دموکراسی آتنی» برای تدریس در «کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت» (کادرها) در نظر گرفته شده است. به چند دلیل:

یک. گفته می‌شود سابقه‌ی آنچه در جوامع متمدن با عنوان «رویّه‌ی‌ پارلمانی» شناخته شده است، به یونان باستان و به‌خصوص به دموکراسی در آتن می‌رسد. «دستورنامه رابرت» هم جامع‌ترین و کامل‌ترین کتابی است که همین قواعد و رویّه‌ها را گردآوری، تشریح و تبیین کرده است. البته، بخش اصلی و عمده این قواعد و رویه‌ها، طی حدود هشتصد سال و به‌تدریج و از طریق آزمون و خطا در پارلمان انگلستان ساخته و پرداخته شده است و به همین دلیل هم این رویه‌ها به عنوان رویه «پارلمانی» معروف شده است.

بعدها، مهاجرنشینان انگلیسی کلونی‌های خودشان را در خارج از جزیره بریتانیا، و ازجمله در قاره‌ی جدید، بر اساس همین قواعد و رویّه‌های عرفی سازمان دادند که سرانجام به تأسیس ایالات متحده در آمریکا و سایر دموکراسی‌ها در جاهای دیگر انجامید. با این حساب، یکی از موضوعاتی که در «کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت» باید بررسی شود این است که نسبت این قواعد و رویّه‌ها با سنت دموکراسی آتنی از چه قرار است؟

در حالی که در پیشگفتار نخستین ویرایش کتاب «خلاصه دستورنامه رابرت» (۲۰۰۴) فقط اشاره شده است که سابقه «بخش کمی از این قواعد به یونان باستان می‌رسد»، در پیشگفتار ویرایش دوازدهم کتاب کاملِ «دستورنامه رابرت» (۲۰۲۰) این موضوع با تفصیل بیشتری بررسی شده است:

برگزاری مجامع بزرگان، رزمندگان، یا مردم قبیله، جماعت، یا شهر برای اخذ تصمیمات یا ارایه‌ نظرات در مورد امور مهم بی‌تردید عرفی كهن‌تر از تاریخ است. توسیدید مورخ باستانی آتنی (۴۶۰ـ ۴۰۰ پیش از میلاد)، در تاریخ جنگ‌های پلوپونز (بین آتن و اسپارت)، موارد متعددی از تصمیات مردم را نقل می‌کند که با رأی در مجمع گرفته‌ شده‌اند. در یک قطعه (کتاب ۱، بخش۸۶ – ۸۷)، و در توصیف مجمع اسپارت، که در آن، ابتدا اتحادیه پلوپونزی به این نتیجه می‌رسد که جنگ علیه آتن را اعلام کند، مورد خاصی را، در شکل اولیه‌اش، گزارش می‌دهد؛ که ما امروز آن را به عنوان رأی صوتی (یا تصویب کردن با ابراز «احساسات») می‌شناسیم، اما در جریان آن به ابداعی متوسل می‌شوند که در دوره پارلمانی مدرن به صورت تشکیک آرا تکامل یافته است (۲۹: ۱-۸ را ببینید).

در بخشی از گزارش توسیدید از این ماحرا چنین آمده است:

استنه‌لائیداس، یکی از اِفورها (ناظران) در آن سال، برخاست و به لاکِدایمونیان چنین گفت: . . . [کیفرخواست مختصری ارایه می‌دهد و طی آن الگوی رفتار آتنیان را خلاصه می‌کند و نتیجه می‌گیرد که نقض قرارداد سی ساله آتش بس و کاملاً غیرقابل قبول است].

پس از ایراد چنین نطقی، خودش به عنوان یک اِفور موضوع را در مجمع لاکدایمونیان به رأی گذاشت. و اعلام کرد نمی‌تواند تمیز دهد کدام فریاد بلندتر بود (چون با ابراز احساسات تصمیم می‌گرفتند و نه با رأی)، اما چون می‌خواهد آنان با ابراز صریح عقایدشان برای جنگ مشتاق‌تر شوند، گفت:«لاکدایمونیان، کسانی از شما که فکر می‌کنند این قرارداد نقض شده است، و آتنیان متجاوزند، برخیزند و به آنجا بروند»، و آن جا را به آنان نشان داد، «و کسانی که این طور فکر نمی‌کنند، به طرف دیگر بروند». آنان برخاستند و جدا شدند، آنان که فکر می‌کردند قرارداد نقض شده است خیلی بیشتر بودند.

به این‌ ترتیب ملاحظه می‌شود همان‌ رویه‌هایی که در مجامع و مجالس دولت‌شهرهای یونان باستان به کار گرفته می‌شده‌ است، کم و بیش در پارلمان انگلستان هم به کار گرفته شده است. در نتیجه این پرسش قابل طرح است که آیا «تصمیم‌گیری گروهی» و «حاکمیت مردم» به‌مثابه یک «فعالیت اجتماعی» روش‌هایی دارد که از درون خود این فعالیت ناشی می‌شود؟ یکی از موضوعات محوری که در «کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت» مورد بررسی قرار می‌گیرد همین مسئله است.

هرچند، همان‌طور که ملاحظه شد، در پیشگفتار کتاب کامل «دستورنامه رابرت» به وجود این رویه‌ها در مجامع تصمیم‌گیری در دولت‌شهر‌های یونان باستان اشاره شده است، اما هنوز نمی‌توان سربرآوردن دوباره این رویه‌ها در پارلمان انگلستان را ناشی از انتقال تجربه‌های یونانی قلمداد کرد، هرچند می‌توان احتمال داد که طی حدود چهار صد سالی که امپراتوری روم در نیمه جنوبی جزیره بریتانیا حکومت می‌کرد، آن تجربه‌ها که احتمالاً از یونان به روم منتقل شده بود، از روم به بریتانیا منتقل شده باشد.

این مباحث تئوریک از این جهت اهمیت می‌یابند که روشن می‌سازند آیا دموکراسی و حاکمیت مردم یک امر آموزشی است و می‌توان از طریق آموزش به بسط دموکراسی در یک جامعه مدد رساند یا نه؟ تحقیق و تأمل در ماهیت دموکراسی آتنی از این منظر اهمیت ویژه می‌یابد.

دو. تأمل در دموکراسی آتنی، به ویژه برای ایرانیان، از یک منظر دیگر نیز اهمیت ویژه می‌یابد: ایرانیان و یونانیان دو طایفه‌اند که از یک قبیله جدا شدند اما در دو سرزمین کاملاً متفاوت استقرار یافتند. آشنایی بهتر با نظام‌های سیاسی مستقر در دولت‌شهرهای یونان باستان و مقایسه آن‌ها با امپرائوری هخامنشیان، یک روش مناسب برای فهم پویایی‌های تعامل انسان با محیط طبیعی است و نشان می‌دهد چگونه مردم هر جامعه از طریق تعامل مستمر با محیط طبیعی خود سرنوشت خویش را رقم زده‌اند:

در حالی که دامنه‌های سلسله جبال البرز و زاگرس محیط مناسبی برای رشد قبایل کوچ‌رو فراهم می‌آوردند به نحوی که هر از گاه کل فلات محصور بین این دو سلسله را تسخیر می‌کردند، و محدودیت منابع آبی مانع توسعه روستاها و شهرها در فلات ایران می‌شد، به نحوی که افزایش جمعیت به افزایش فقر و فاقه می‌انجامید، و در نتیجه هیچ نیاز و ضرورت و امکانی برای سربرآودن حکومت‌های محلی به وجود نمی‌آمد، شرایط محیطی برای یونانیان کاملاً متفاوت بود: جمعیت «دیم‌ها» (دیه‌ها، روستا‌ها) بی‌وقفه رشد می‌کرد و پا‌به‌پای افزایش جمعیت، تولید، ثروت و قدرت مردم دهات ارتقا می‌یافت و از سوی دیگر، تنوع سرزمینی نیز امکان حاکمیت یک قبیله قدرتمند بر سراسر یونان را منتفی می‌ساخت، و مجموعه‌ی این عوامل سبب می‌شد تا گروه‌های هرچه بیشتری از مردم به ناگزیر در امر حکومت مشارکت کنند و به این ترتیب، نخستین «دموکراسی»، ۵۰۰ سال قبل از میلاد در آتن سربرآورد. توصیفی که کتاب «دموکراسی آتنی»‌ از طرز کار حاکمیت دموس (دهاتیان) در آتن ارائه می‌دهد واقعاً اسباب حیرت است: چطور ممکن شد ملتی در چنان زمانی چنین نظامی را خلق کردند که حدود دو قرن به نحو عالی کار می‌کرد و مستحق تحسین همگان قرار گرفته‌اند؟

سه. نه یونان امروز یونان باستان است و نه ایران امروز ایران باستان. شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه دولت امروز یونان از اینکه دانش‌آموزان مدارس و دبیرستان‌های این کشور چیزی از «دموکراسی»‌ نمی‌دانند به ستوه آمده است و طرح‌هایی برای آموزش دموکراسی به دانش‌آموزان در دست بررسی و اجرا دارد.

از سوی دیگر،‌ گروهی از فعالان اجتماعی پروفشنال در ایران امروز عزم خود را جزم کرده‌اند تا سواد دموکراسی را (آنطور که در «دستورنامه رابرت» تشریح شده است) فرا بگیرند و برای ترویج آن بکوشند. این گروه از فعالان اجتماعی با پرسش‌های مهمی‌ دست‌وپنجه نرم می‌کنند: آیا دموکراسی آموختنی است؟ و اگر آموختنی باشد، بهترین روش مناسب آمورش سواد دموکراسی چیست؟ کتاب کوچک اما جامع «دموکراسی آتنی» تجربه‌های مردم آتن را در اختیار می‌گذارد که چطور موفق شدند ۲۵۰۰ سال پیش نخستین حکومت مردم را سازمان دهند. یقیناً تجربه‌ی آنان می‌تواند برای کادرهای «جهش فرهنگی» جذاب و آموختنی باشد.

داود حسین
مرداد ۱۴۰۳