تدوین کد اتیکز اعضای سازمان معلمان ایران: دو راهکار

نشست اول: مباحث نظری

در نخستین نشست کمیته تدوین کد اتیکز سازمان معلمان ایران، مباحث نظری مورد نیاز برای این اقدام مطرح شد و به اجمال مورد بررسی قرار گرفت.

گفتنی است که پیش از تشکیل نخستین نشست که روز دوشنبه ۲۷ اسفند ۱۴۰۳ به صورت الکترونیکی برگزار شد، دو کتابچه با عناوین: «انجمن‌ها و مسئولیت خلق اخلاق آلترناتیو» و «بیزینس اتیکز؛ از دیسیپلین آکادمیک تا نهاد اجتماعی» تقدیم اعضای کمیته شده بود و آنان با مطالعه این دو کتابچه، با مفاهیم اصلی و پایه‌ای مربوط به روند تدوین کد اتیکز، آشنا شده بودند.

«انجمن‌ها و مسئولیت خلق اخلاق آلترناتیو»، در واقع، عنوان مجموعه نوشته‌هایی است که در گزارش اصلی یازدهمین شماره مجله «دارو و درمان»، ویژه دی ماه ۱۳۸۰، منتشر شده است. گزارش اصلی آن شماره مجله «دارو و درمان» تجربه انجمن پزشکان آمریکا در امر تدوین کد اتیکز اعضای خود را معرفی کرده است.

انجمن پزشکان آمریکا (یا در واقع کانون انجمن‌های پزشکان آمریکا) در سال ۱۸۴۸ و از اتحاد نمایندگان انجمن‌های پزشکی ۱۳ ایالت اولیه‌ای که آمریکا را تشکیل داده بودند، تأسیس شد و در حال حاضر، گفته می‌شود که بیش از ۸۰۰ هزار عضو دارد.

انجمن پزشکان آمریکا در همان مجمع مؤسس خود، و درست پس از تضویب اساسنامه و انتخاب نخستین دوره مسئولان انجمن، نخستین ویرایش کد اتیکز اعضای خود را نیز که پیش‌نویس آن به وسیله کمیته تدوین کد اتیکز تدوین شده بود، به تصویب رساند.

نخستین کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا، علاوه بر یک پیشگفتار مفصل، در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول، حقوق و تکالیف متقابل پزشکان و بیماران را در چند بند توصیف کرده است. بخش دوم حقوق و تکالیف متقابل اعضای پروفشن پزشکی (پزشک با پزشک) را شرح داده است. و در بخش سوم حقوق و تکالیف متقابل پزشکان با جامعه را تدوین کرده است.

تا آنجا که به آموختن از تجربه انجمن پزشکان آمریکا مربوط می‌شود، مهم‌ترین ویژگی نخستین ویرایش کد ایتکز انجمن پزشکان آمریکا این است که مبرم‌ترین معضلات اخلاقی آن زمان پزشکان را شناسایی کرده و برای هر یک از آن معضلات، راه حل‌های عقلانی و مورد قبول خرد جمعی ارایه داده است. برای روشن شدن این نکته به چند نمونه از مفاد ویرایش نخست کد اتیکز آن انجمن اشاره می‌شود.

همه باید ویزیت بگیرند

در یکی از بند‌های بخش مربوط به روابط متقابل پزشک با پزشک تصریح شده است تمام پزشکان اخلاقاً مکلف هستند حتی اگر نیاز نداشته باشند، حق ویزیتی را که از سوی کل پزشکان (انجمن پزشکان) تعیین می‌شود، از بیماران دریافت کنند. چرا؟ به این دلیل که اگر پزشکی که به دریافت حق ویزیت نیاز ندارد، ار دریافت حق ویزیت صرف‌نظر کند. ممکن است این رفتار وی سبب شود تا بیماران تصور کنند برخی از پزشکان که از طریق دریافت حق ویزیت امرار معاش می‌کنند، پزشکانی پول‌دوست و طماع هستند. بنا بر این، به خاطر این که چنین تصور غلطی در بین بیماران رواج نیابد و منجر به بی‌اعتمادی بیماران به برخی از پزشکان منجر نشود. تمام پزشکان ملزم هستند حق ویزیت تعیین شده را از بیماران دریافت کنند.

اختلافات در درون پروفشن باید حل شود

یکی دیگر از احکام اخلاقی که در نخستین ویرایش کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا صادر شده این است که اگر بین دو پزشک، به هر دلیل اختلافی بروز یافت، این اختلاف نباید به بیرون از پروفشن پزشکی منتقل شود. چرا؟ چون ممکن است به بی‌اعتمادی بیماران به پروفشن پزشکی بینجامد. چه باید کرد؟

راه حل پیشنهادری نخستین ویرای کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا که در ماه می سال ۱۸۴۸ به تصویب رسیده بود این است که هر دو پزشک که با هم اختلاف پیدا کرده‌اند، باید یک گروه داوری مرکب از چند نفر از پزشکان تشکیل دهند و حکم این گروه را به عنوان داور مرضی‌الطرفین بپذیرند و مانع از آن شوند که اختلاف آنان به خارج از پروفشن پزشکی منتقل شود.

هر پزشکی که زودتر رسید

سومین و آخرین موردی که به عنوان نمونه از نخستین ویرایش کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا مورد اشاره قرار می‌گیرد مربوط به وضعیتی است که بر سر بالین یک بیمار، به دلیل این که اقوام بیمار چند پزشک را فراخوان کرده‌اند، چند پزشک حضور می‌یابند. در این صورت، پزشکانی که به دعوت افراد مختلف بر سر بالین یک بیمار حضور یافته‌اند، چه باید بکنند؟

پاسخ کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا در سال ۱۸۴۸ به این وضعیت این بوده است که نخستین پزشکی که بر سر بالین بیمار حاضر شده است، مسئولیت مداوای بیمار را بر عهده خواهد گرفت و سایر پزشکانی که بعداَ سر بالین بیمار رسیده‌اند باید به عنوان مشاور به پزشک اول کمک کنند.

اصلاح مداوم کد اتیکز

مقایسه نخستین ویرایش کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا، با آخرین ویرایش کد اتیکز این انجمن که در حال حاضر معتبر است، نشان می‌دهد که معضلات اخلاقی اعضای این انجمن، در حال حاضر، و به طور طبیعی. با معضلات ۱۷۵ سال پیش آنان چقدر تغییر کرده است.

مرور ۱۷۵ سال تجربه انجمن پزشکان آمریکا در این زمینه نشان می‌دهد که اصلاح و روزآمدسازی مفاد کد اتیکز انجمن، به صورت مستمر و بی‌وقفه ادامه داشته است و در هریک از کنگره‌هایی که کانون انجمن‌های پزشکی ایالات متحد آمریکا برگزار کرده‌ است، کد اتیکز اعضای انجمن، به صورت کلی یا حزئی اصلاح شده است.

اولاَ، ساختار کد اتیکز به صورت بنیادی تغییر کرده است. به این معنا که ویرایش اول، در سه فصل مجزا و هر فصل در دو بخش جداگانه، به صورت قواعد کلی، راه حل معضلات اخلاقی در سه قسمت رابطه پزشک/بیمار، پزشک/پزشک و پزشک/جامعه تدوین شده بود که سه مورد آن‌ها نیز نقل شد. اما، کد اتیکز امروز اعضای انجمن پزشکان آمریکا، برای هر معضل اخلاقی، راه حل مشخصی تشریح شده است و این معضلات، بر اساس ارتباط درونی آن‌ها، در بیش از ۱۲ دسته، تقسیم شده است.

در واقع، کد اتیکز امروز اعضای انجمن پزشکان آمریکا، بیشتر شبیه رساله توضیح المسائل عملیه مراجع تقلید است که برای هر معضل شرعی پاسخی به صورت «فتوا» صادر شده است و این فتاوی به صورت موضوعی دسته‌بندی شده‌اند.

ثانیاَ، هیچ یک از موضوعاتی که در نخستین ویرایش کد اتیکز، به عنوان معضل اخلاقی ۱۷۵ سال پیش مطرح بوده‌اند، در ویرایش جدید کد اتیکز انجمن دیده نمی‌شود. در عوض، معضلاتی که پزشکان امروز در آمریکا با آن‌ها مواجه هستند، مورد بررسی قرار گرفته و برای هر کدام راه حل مشخصی ارایه شده است. به عنوان نمونه، موضوعاتی مثل «سقط جنین»، «یوتی‌‌نیزیا» (مرگ‌ خودخواسته بیماران لاعلاج) و رابطه پزشکان با شرکت‌های داروسازی و با بیمارستان‌ها و از این قبیل، سراسر کد اتکیز را به خود اختصاص داده است. به عنوان نمونه، به دو مورد از مضوعات اخلاقی معاصر اشاره می‌شود.

رابطه پزشکان با شرکت‌های داروسازی

می‌دانید که این روزها، شرکت‌های داروسازی برای تبلیغ داروهای خود چه امکانات گسترده‌ای در اختیار پزشکان قرار می‌دهند. اما وظیفه اخلاقی پزشکان در قبال این همه هدایا و امکانات بی‌حساب و کتاب چیست؟ نظریه‌ها و فتواهایی که در این زمینه در کد اتیکز امروز انجمن پزشکان آمریکا صادر شده است، بسیار جالب و تحسین‌برانگیزند. به عنوان نمونه، در یکی از این فتواها این حکم صادر شده است که پزشکان حتی حق ندارند، از داروهایی که کمپانی‌های داروسازی به عنوان آشانتیون (نمونه) در اختیار پزشکان قرار می‌دهند، برای درمان اعضای خانواده خود استفاده کنند. مگر آن که اعضای خانواده خود به همان دارو نیاز داشته باشند، و پزشک هیچ راه دیگری جز استفاده از همان داروی نمونه نداشته باشد.

در یکی دیگر از فتواهای کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا حد اکثر قیمت کالاهایی که پزشکان می‌توانند از شرکت‌های دارویی قبول کنند، مشخص شده است. نویسنده این نوشته، در حال حاضر نمی‌تواند به خاطر بیاورد که مبلغ تعیین شده چقدر بود، اما آن مبلغ آن قدر کم بود که واقعاَ‌ تعچب برانگیز بود؛ چیزی در حد یک دلار! در نتیجه، اگر یک کمپانی داروسازی به یک پزشک یک یخچال هدیه بدهد. پزشک حق ندارد آن را قبول کند.

به عنوان یک نمونه دیگر، می‌توان به این نظریه (یا فتوای) اخلاقی کد اتیکز پزشکی آمریکا اشاره کرد که طی آن تصریح می‌شود هر پزشکی وظیفه دارد اگر قانونی را خلاف منافع بیماران خود تشخیص داد، با هزینه شخصی خودش نقض کند!

توجه کنید؛ حتی در کشوری مثل آمریکا که همه با روند تدوین قوانین آن کم و بیش آشنا هستند، اگر، به عنوان نمونه، قانونی به تصویب برسد که حقوق بیمار را و نه حقوق پزشک را، نقض کند. پزشکان وظیفه دارند با هزینه خودشان آن قانون را به نفع بیمران خود نقض کنند و در عین حال، به خاطر نقض آن قانون، مجازات آن را تحمل کنند! معنای این رفتار چیست؟ «ایثار». و ایثار در کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا چه جایگاهی دارد؟

ارتقای مداوم پروفشنالیسم

سومین نکته‌ای که از مرور۱۷۵ سال تجربه تدوین کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا می‌توان آموخت این است که سطح کیفیت استانداردهای رفتار اتیکال اعضای این انجمن به صورت مستمر ارتقای یافته است و این ارتقای مداوم در پرتو رویکردی رخ داده و می‌دهد که معتقد است «پروفشنالیسم» بنیاد و مبنای «پروفشن»‌ پزشکی را تشکیل می‌دهد.

خاطر نشان می‌شود بخش قابل توجهی از مباحث نخستین نشست کمیته تدوین کد اتیکز اعضای سازمان معلمان ایران صرف تشریح ویژگی‌های «پروفشن‌ها»‌ و تفاوت آن‌ها با «بیزینس» شد. این بحث در ادامه این نوشته مورد بررسی قرار خواهد گرفت. اما در این قسمت از نوشته لازم است تأکید شد که از نظر اعضای انجمن پزشکان آمریکا، یک «پزشک پروفشنال»‌ کسی است که رفتار شرافتمندانه داشته باشد. اما شرفت چیست و شرافتمند کیست؟

تعریف شرف

در تعریف شرف (یا آبرو) به صورت مختصر می‌ةوان گفت: شرف یا شرافتمندی، اعتباری است که اعضای یک «جامعه»‌ به عضوی می‌دهد که بر اساس«فضائل» اخلاقی رفتار کرده باشد. آما «فضائل اخلاقی»‌ چیستند؟

«فضائل اخلاقی» تعداد معدودی از «ارزش‌های اخلاقی»‌ هستند که در مقایسه با سیرا ارزش‌ها، متعالی‌تر و با ارزش‌تر هستند و ـ به اصطلاح ـ گل سرسبد ارزش‌های اخلاقی اعضای یک جامعه تلقی می‌شوند.

مرور تحولات نظام‌های اخلاقی نشان می‌دهد جوامع گوناگون در مقاطع مختلف تاریخ خود، برخی از ارزش‌های اخلاقی را با ارزش‌تر یا «فضائل» اخلاقی تلقی می‌کرند. از آنجا که هدف این نوشته بررسی تجربه تدوین کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکاست، در این زمینه به بیان این نکته اکتفا می‌شود که از نظر این انجمن، «ایثار»، «شجاعت»‌ و «تعالی» سه فضیلت اخلاقی هستند و براساس همین سه فضلیت اخلاقی است که رفتار شرافتمندانه اعضای انجمن استدلال و تبیین می شود.

به همین خاطر، برای یافتن راه حل هر معضل اخلاقی، بر اساس همین سه اصل است که رفتار درست در آن وضعیت استنتاج می‌شود.

به عنوان نمونه، اصل تعالی ایجاب می‌کند که یک پزشک به انجام وظیفه خود دل خوش نباشد، بلکه بکوشد تا رفتار شرافتمندانه داشته باشد که در این خصوص مستلزم این است که وظیفه‌اش را «به عالی‌ترین شکل ممکن»‌ انجام دهد و نه این که فقط وظیفه خود را انجام دهد.

یکی از موضوعاتی که در کد اتیکز فعلی انجمن پزشکان آمریکا مطرح است، نحوه شرکت پزشکان برا برنامه‌های آبزآموزشی حین خدمت یا آموزش مداوم پزشکی است. در تمام احکام اخلاقی مربوط به این موضوع تصریح و تأکید شده است که صرف شرکت یک پزشک در یک برنامه بازآموزشی برای کسب امتیاز لازم، هرگز اخلاقی نیست، بلکه هر پزشک وظیفه دارد بگردد و برنامه‌هایی را انتخاب کند که بیشترین کمک را به درمان بیماران وی خواهد کرد حتی اگر یافتن و شرکت در آن برنامه‌ها مستلزم صرف وقت و هزینه باشد؛ یعنی رعایت اصل سوم؛ تعالی، یعنی انجام وظیفه به بهترین حالت ممکن.

دستور شرف

با توجه به همین مقدمات است که به نظر می‌رسد معادل «دستور شرف» برای اصطلاح «کد اتیکز» معادل مناسبی باشد. بر اساس درک از «دستور شرف» اعضای هر «جامعه»ای ابتدا وظیفه دارند، متناسب با هدف خود، «فضال اخلاقی» مورد قبول اعضای خود را شناسایی و معرفی کنند و بر اساس همان فضائل اخلاقی، قواعد رفتاری خود را در مواجهه با وضعیت‌های اخلاقی گوناگون، تدوین کنند.

در چنین صورتی است که می‌توان به عنوان نمونه، پرسید: یک سیاستمدار شرافتمند کیست؟ یک «پلیس» شرافتمند چطور باید رفتار کند؟ یک کارمند یا یک استاد دانشگاه شرافتمند چه وظایف اخلاقی دارد؟ و ـ با توجه به موضوع این نوشته ـ یک «معلم شرافتمند» کیست و چه وظایفی دارد؟

بیزینس اتیکز؛ از دیسیپلین آکادمیک تا نهاد اجتماعی

همانطور که گفته شد، عنوان دومین کتابچه‌ای که در اختیار اعضای کمیته تدوین کد اتیکز (دستور شرف) اعضای سازمان معلمان ایران قرار گرفت؛ بیزینس اتیکز؛ از دیسیپلین آکادمیک تا نهاد اجتماعی» است. مقاله اصلی این جزوه، شهریور ۱۳۹۰ نوشته شد تا در اختیار مستوالان یک بنگاه بزرگ اقتصادی قرار بگیرد که تمایل داشتند نویسنده این مقاله، به عنوان «تسهیل‌گر»‌، در روند تدوین کد اتیکز کارکنان آن بنگاه اقتصادی مشارکت داشته باشد. همان جزوه، همراه با یک مقدمه، به صورت یک کتابچه در اسفند ۱۴۰۲ به صورت درون‌سازمانی منتشر شد تا در اختیار «کادرهای دموکراسی» قرار بگیرد.

در این کتابچه، روند شکل‌گیری کد اتیکز در دوران معاصر از انگلستان به آمریکا و از آنجا به قاره اروپا بررسی شده است. همچنین این مسئله مرود بررسی قرار گرفته است که چطور از چهار پروفشن باستانی طبابت، روحانیت، قضاوت و تعلیم و تربیت، بیش از ۵۰ پروفشن سربرآورده است و به خصوص، چطور حتی کسب‌و‌کار‌ها نیز در پی تدوین کد اتیکز خود و تدوین استاندادرهایی برای انجام مستولیت‌های اجتماعی خود برآمده‌اند.

در این جزوه، به کد اتیکز تعدادی از پروفشن‌ها مختلف، به عنوان نمونه اشاره شده است تا وجوه مشترک کد اتیکز و روش‌های تدوین و اعمال آن‌ها در سازمان‌های پروفشنال بهتر درک شود.

به عنوان نمونه، ترجمه مقاله‌ای در این جزوه ارایه شده است که تجربه تدوین کد اتیکز مربیان پیش‌دبستانی در آمریکا در آن تشریح شده است. در جریان تدوین کد اتیکز مربیان پیش‌دبستانی حدود ۱۰۰ هزار مربی شرکت کردند و این فرایند حدود ۵ سال طول کشید و ـ به تصریح نویسندگان مقاله ـ فرایند تدوین کد اتیکز از خود کد اتیکز اهمیت بیشتری دارد، چرا که در جریان تدوین کد اتیکز به صورت گروهی است که بخش قابل توجهی از تحول فرهنگی مورد انتظار محقق خواهد شد.

در نخستین نشست کمیته تدوین کد اتیکز اعضای سازمان معلمان ایران، مفهوم «پروفشن» که یک واژه لاتین است، توصیف شد. بر اساس این تعریف، اظهار علنی یک عقیده الزام آور را، درزبان لاتین، «پروفشن» یا «پروفشیو»‌ می‌گویند.

نکته جالب این که همین امروز نیز در زبان فرانسه، به شهادتین مسلمانان، «پروفشن ایمان اسلامی»‌ گفته می‌شود، زیر هر فردی که بخواهد به جرگه مسلمین وارد شود باید به صورت علنی و با صدای بلند شهادتین خود را اعلام کند. به این ترتیب مشخص می‌شود که چطور شهادتین ریشه در فرهنگ یونان باستان دارد و چطور بعدها این سنت لابد از طریق مسحییان وارد سنن اسلامی شده است.

دومین نشست: دو راه برای ادامه کار

همانطور که در ابتدای این نوشته خاطر نشان شد، دومین نشست کمیته تدوین کد اتیکز اعضای سازمان معلمان ایران ساعت ۲۱ دوشنبه ۱۸ فروردنین ۱۴۰۴ به صورت الکترونیکی برگزار شد.

در ابتدای این نشست، مطالب مطرح شده در نشست قبلی مرور شد و این موضوع در دستور بررسی قرار گرفت که برای شروع روند تدوین کد اتیکز اعضا به طور مشخص چه باید کرد؟

در پاسخ به این پرسش، خانم طاهره نقی‌ئی دبیرکل سازمان معلمان ایران پیشنهاد کرد که این روند، به صورت آزمایشی (پایلوت) در یکی از حوزه‌های استاانی سازمان، به عنوان نمونه، استان اصفهان، آغاز شود. در جریان مذاکره در باره این پیشنهاد آقای نعمت‌الله صابری پیشنهاد اصلاح جایگزین خود را به این شکل مطرح کرد که گام بعدی در روند تدوین کد اتیکز تشکیل شورای مسئولان استانی سازمان باشد و ابتدا مستولان حوزه‌‌های استانی در جریان کار قرار بگیرند.

بدیهی است هر یک از این دو مسیر. نقاط قوت و ضعف دارند که انتظار می‌رود در نشست بعدی کمیته که قرار است روز شنبه ۲۳ فروردین برگزار شود، مورد بررسی قرار بگیرد. نتیجه آن نشست و به طور کلی دستاورد این حرکت در گزارش‌های بعدی تقدیم علاقمندان خواهد شد.

اهمیت اقدام سازمان معلمان ایران

تدوین کد اتیکز انجمن پزشکان آمریکا در ۱۴۷ سال پیش، چنان اثری در کل جامعه آمریکا گذاشت که کتابی با این عنوان در این باره منتشر شده است: انقلاب کد اتیکز در آمریکا.

اکنون در ایلات متحد آمریکا، ۵۰ پروفشن شناسایی شده است که هر کدام قانون خاص خود را دارند که در هر ایالت به تصویب رسیده است و تمام این ۵۰ پروفشن، مستقل از دولت سیاسی، مسئول تمشیت امور پروفشنال خود هستند و دولت سیاسی در امور هیچ یک از پروفشن‌ها مداخله نمی‌کند. حتی هزینه‌های اداره این پروفشن‌ها نیز، بین اعضای پروفشن‌ها و متناسب با درآمد آنان، به صورت عادلانه تقسیم می‌شود و به این ترتیب، هزینه اداره این پروفشن‌ها به مردم عائی تحمیل نمی‌شود.

اگر قرار باشد ـ گوش شیطان کر ـ روزی روزگاری در این کشور یک نظام سیاسی مدرن و کارآمد ساخته شود، در آن صورت یکی از اقدامات ضروری این است که اداره ۵۰ پروفشن مدرن از دولت سیاسی منفک شود و به سازمان‌های پروفشنالی که در آینده باید از نو تأسیس شوند، تفویض شود.

این سازمان‌های پروفشنال باید از همان ابتدا بر اساس قواعد دمکراسی (دستورنامه رابرت) شکل بگیرند و رشد کنند. فقط در آن صورت است که تدوین کد اتیکز اعضای آن‌ها ممکن خواهد بود.

در حالی که در طول تاریخ این سرزمین، معمولاً‌ روحانیون بوده‌اند که اخلاقیات عوام را تعریف می‌کردند، یکی از خصوصیات دنیای مدرن این است که اخلاق گروه‌های اجتماعی جدید باید بر مبنای عقل و استدلال و از طریق خردورزی جمعی اعضای همین گروه‌ها تعیین شود.

در چارچوب چنین تحلیلی است که اهمیت اقدام سازمان معلمان ایران در آغاز کردن این راه پانخورده و جدید، روشن می‌شود.

همه وظیفه داریم برای موفقیت مسئولان تدوین کد اتیکز اعضای سازمان معلمان ایران آرزوی موفقیت کنیم و پیشاپیش به احترامشان برخیزیم و کلاه از سربرداریم.

فایل‌های صوتی کمیته

فایل‌های صوتی کمیته تدوین کد اتیکز اعضای سازمان معلمان ایران در لینک زیر در دسترس است:

http://www.kadrha.com/spip.php?article400