خاطرات زیرخاکی: بازآفرینی روحانیت به مثابه پروفشن

طرح «بازآفرینی روحانیت به مثابه پروفشن» فقط یکی از اجزاء یک برنامه جامع استراتژیک برای «اصلاح ساختاری» کل جامعه است. این طرح جامع اصلاح ساختاری، برآمده از گفتمان «جهش فرهنگی» است و هسته مرکزی و اصلی گفتمان «جهش فرهنگی» نیز منظومه حقوقی «قانون عام پارلمانی» است که روایتی از آن در کتاب «دستورنامه رابرت» تشریح و تبیین شده است. این پیشگفتار می‌کوشد ارتباط درونی مفاهیم مندرج در این بند را، به اختصار تشریح کند.

در باب مفهوم «پروفشن»

«پروفشن» را معمولاً‌ به «حرفه» ترجمه می‌کنند. به این ترتیب،‌ معادل مناسب «پروفشنال» و «پروفشنالیسم» هم، به ترتیب، «حرفه‌ای» و «حرفه‌ای‌گرایی» می‌شود. اما کلمه «حرفه» تمام معانی مندرج در مفهوم «پروفشن» را به یک فارس زبان منتقل نمی‌کند.

«حرفه» معمولاً به فعالیت‌های تولیدی گفته می‌شود که نیاز به کسب مهارت دارد. از این زاویه، «پروفشن» هم به کسانی گفته می‌شود که فعالیت‌ آنان به کسب مهارت و تخصص نسبتاً پیچیده نیاز دارد. اما بعضی خصوصیات دیگر، «پروفشن‌»‌ها را از حرفه‌ها متمایز می‌سازد. از جمله این که مشتریان و دریافت‌کنندگان خدمات «پروفشن»‌ها ناگزیرند به صورت یک جانبه به «پروفشن‌ها» اعتماد کنند. به همین خاطر،‌اعضای پروفشن‌ها در برابر جامعه کل متعهد می‌شوند طبق کد اتیکز یا منشور اخلاقی آن پروفشن رفتار کنند.

مفهوم کلیدی در کد اتیکز پروفشنال، یا منشور اخلاق حرفه‌ای، در اولویت قرار دادن منافع مشتریان، پروفشن و جامعه نسبت به منافع شخصی است. کد اتیکز مجموعه‌ای از استانداردهای رفتاری اعضای یک پروفشن است که تضمین می‌کند اعضای آن پروفشن همیشه طوری رفتار خواهند کرد که اعتماد یک جانبه مردم و جامعه و مشتریان به آن پروفشن آسیب نبیند و مخدوش نشود.

به این ترتیب، اعضای یک پروفشن، خواه‌ ناخواه، یک «جامعه» پروفشنال به وجود می‌آورند که طبق یک قرارداد اجتماعی مورد توافق پروفشن و جامعه کل شکل گرفته است و کد اتیکز یا منشور اخلاقی آن پروفشن نیز جزء تفکیک‌ناپذیر آن قرارداد اجتماعی یا اساسنامه و قانون اساسی پروفشن محسوب می‌شود.

پروفشن‌ها از یک سو وظیفه دارند به جامعه کل تضمین بدهند که اعضای آن‌ها طبق کد اتیکزی که به صورت علنی منتشر شده است و حقوق مشتریان را تضمین کرده است رفتار خواهند کرد و اگر عضوی این قراردادا اجتماعی متقابل را نقض کند،‌ خود پروفشن آن عضو متخلف را تنبیه و در صورت نیاز از پروفشن اخراج خواهد کرد.

جامعه کل نیز، متقابلاً به پروفشن‌ها اختیار و استقلال می‌دهد تا امور پروفشنال خود، از جمله شناسایی و گزینش دانشجو و طلبه، آموزش آنان و تنظیم مواد آموزشی را، خودشان مدیریت و تمشیت کنند. به همین خاطر، و به عنوان نمونه، در هر یک از ایالات متحد امریکا، برای هر پروفشن، که تعداد آن‌ها به بیش از ۵۰ پروفشن می‌رسد، یک بورد پروفشنال پیش بینی شده است که طبق قانون همان پروفشن، که به تصویب مردم همان ایالت رسیده‌ است، امور آن پروفشن را مدیریت می‌کند و دولت سیاسی کم‌ترین دخالتی در امور این پروفشن‌ها ندارد.

در باب نسبت روحانیت و پروفشن

«پروفشن» یک کلمه یونانی است و از «پروفشیو» گرفته شده است که به معنای اظهار علنی یک عقیده الزام آور است. پروفشن‌های باستانی عبارت بودند از: روحانیت، طبابت، قضاوت و تربیت. دانشجویانی که بعد از طی کردن مراحل آموزشی صلاحیت عضویت در پروفشن را می‌یافتند، می‌بایست به صورت علنی متنی را که به سوگند معروف شده است، قرائت می‌کردند و بعد از آن بود که می‌توانستند کسوت پروفشن را بر تن کنند. این سنت باستانی در بعضی از پروفشن‌ها همچنان تداوم دارد و دانشجویانی که در آن پروفشن‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند لباس مخصوص می‌پوشند و سوگند پروفشن خود را با صدای بلند قرائت می‌کنند.

با این حساب می‌توان نسبت بین عمامه‌گذاری طلاب و جشن فارغ‌التحصیلی در رشته‌های پروفشنال را دریافت.
در این زمینه یادآوری این نکته جالب است که در ادبیات غربی، از «شهادتین مسلمانان» به عنوان «پروفشن ایمان اسلامی» نام برده می‌شود. زیرا هر کس که قرار است به جرگه امت اسلام درآید، باید با صدای بلند و به صورت علنی شهادتین را ادا کند و به این ترتیب، به الزامات ناشی از باور به یکتایی الله و نبوت پیامبرش پایبندی خود را اعلام کند. به نظر می‌رسد این رسم نیز همانند رسم عمامه‌گذاری، به نحوی از سنت‌های یونان و روم باستان منتقل شده باشد.
همانطور که گفته شد، یکی از خصوصیات پروفشن‌ها،‌استقلال پروفشنال آن‌هاست. منظور از استقلال در این جا نمی‌تواند جز این باشد که دولت سیاسی، که به طور طبیعی محل منازعه و کشمکش منافع متضاد طبقات اجتماعی است نباید در امور پروفشال پروفشن‌ها مداخله کند.

در باب پروفشن و «شبه‌پروفشن»

مفهوم «شبه پروفشن» برای نخستین بار در بیانیه مؤسسه اخلاق پزشکی ایرانیان (ماپا) آمده است که، با عنوان «بازآفرینی پروفشن‌ها از شبه‌پروفشن‌های دولتی»، روز اول خرداد ماه ۱۳۸۶ در مراسم نخستین سالروز تأسیس ماپا منتشر شد.

در آن بیانیه، که متن کامل آن در دومین شماره «اتیکز»، نشریه ماپا منتشر شده است ( به پیوست این دفتر بنگرید) پرسش‌های زیر به صورت مشروح مورد بررسی قرار گرفته است:
۱. پروفشن‌ها چه ویژگی‌هایی دارند؟
۲. چرا در کشورهای در حال توسعه، «شبه‌پروفشن» ایجاد شد؟
۳. عوارض ناخواسته و نامطلوب شبه‌پروفشن‌ها چیست؟
۴. چگونه می‌توان و باید از شبه‌پروفشن‌ها، پروفشن آفرید؟

بیانیه «بازآفرینی پروفشن‌ها از شبه‌پروفشن‌های دولتی» در ۳۰ بند این چهار پرسش را مورد بررسی قرار داده است. ویژگی‌های پروفشن‌ها که در پرسش یک مورد بررسی قرار گرفته است، به اختصار توضیح داده شد. در مورد عوامل شکل‌گیری«شبه‌پروفشن»‌ها در کشورهای در حال توسعه نیز به اختصار می‌توان توضیح داد که به طور کلی، انتقال آنچه به عنوان مدرن شناخته می‌شود، مراحلی دارد و در نخستین مرحله نیز ساختارها و رفتارها و عناصری انتقال می‌یابند که راحت‌تر می‌توانند مورد تقلید قرار بگیرند.

در همان بیانیه ویژگی‌های روحانیت شیعه در ایران قبل از انقلاب با خصوصیات استاندارد پروفشن‌ها مقایسه شده است که نشان می‌دهد روحانیت در ایران قبل از انقلاب بیشترین شباهت را با پروفشن داشته است و مهم‌ترین این خصوصیات، همانا استقلال پروفشنال روحانیت از دولت سیاسی بود.

در باب عوارض نامطلوب «شبه‌پروفشن‌ها»

اگر مهم‌ترین خصوصیات «شبه‌پروفشن‌ها» عدم استقلال آن‌ها از دولت سیاسی باشد، در آن صورت می‌توان فهرستی از عوارض نامطلوب «شبه‌پروفشن‌ها» را ارایه داد که انتظار می‌رود با استقلال پروفشن‌ها برطرف شوند، به شرطی که پیش از آن، تشکیل «جامعه پروفشنال» در هر پروفشن تضمین شده باشد.

در ایران امروز، و به تبع تداوم انتقال مدرنیته، برای فعالیت‌هایی مثل وکالت، قضاوت‌، طبابت و حتی روحانیت، و بعضی دیگر از پروفشن‌ها، سازوکارهایی پیش‌بینی شده است که طبق آن‌‌ها نقض‌کنندگان آئین‌نامه اخلاق حرفه‌ای این پروفشن‌ها (کد اتیکز پروفشنال) محاکمه و تنبیه می‌شوند. با این همه، و فقط بعد از آشنایی با قانون عام پارلمان و علم حقوق پارلمانی امکان درک کاستی‌های این سازوکار‌ها ممکن می‌شود و بعد از آن است که راهکارهای پیشنهادی «جهش فرهنگی» برای اصلاح ساختاری این سازوکارها مفهوم می‌شود.

در باب نسبت «جهش فرهنگی» و «اصلاح ساختاری»

منظور از «جهش فرهنگی»، به اختصار، عبارت است از تلاش‌های دسته جمعی گروهی از فعالان اجتماعی پروفشنال برای شناسایی، فراگیری و درونی‌سازی نظام معنایی که به مثابه فرهنگ برای بازی در چارچوب قانون عام پارلمانی به عنون قانون عام سازمان‌دهی به جوامع مدرن لازم است. این نظام معنایی در مهد خود طی قرون متمادی و بدون طرح قبلی ساخته و پرداخته شد. اما تجربه «جهش فرهنگی» در ایران معاصر، تلاشی است مستمر و مبتنی بر آزمون و خطا برای پیوند زدن آن نظام معنایی با نظام معنایی جامعه مقصد در یک دوره کوتاه مدت.

آن گروه از فعالان اجتماعی که طی بیش از ده سال گذشته کم و بیش با قواعد بازی دموکراسی، آن طور که در کتاب دستورنامه رابرت تشریح شده، آشنا شده باشند و به خصوص ذهن آنان به دستگاه مفهومی‌ای که علم حقوق پارلمانی در اختیار می‌گذارد، تجیهز شده باشد، به صورت شهودی مشکلات ذاتی جوامع آشوبی/استبدادی را درک می‌کنند. آنان به خوبی درک می‌کنند که تبلور رفتار سازمانی مردمی که حامل فرهنگ استبدادی/آشوبی هستند، چیزی جز سازمان‌های آشوبی/اسبتدادی نمی‌تواند باشد. آنان همچنین به صورت شهودی درک می‌کنند که پیش‌شرط ساختن جوامع مبتنی بر قانون عقلی و منطقی، تعمیق و بسط «جهش فرهنگی» است به نحوی که به مرور، سازمان‌هایی که در آینده شکل خواهد گرفت، مبتنی بر فرهنگ تراز نوینی باشد که امید می‌رود در آینده‌ای نه چندان دور در درون این فرهنگ باستانی شکوفا شود.

در باب طرح باز آفرینی پروفشن‌ها از شبه‌پروفشن‌های دولتی

قرار است با دعوت از آن گروه از فعالان اجتماعی پروفشنال که طی بیش از ده سال گذشته به نحوی با دستورنامه رابرت و قانون عام پارلمانی آشنا شده‌اند، مجمع مؤسس انجمن اصلی فراخوان شود. هدف سه‌وجهی این انجمن عبارت است از:

یک. آموزش، تمرین و ترویج قانون عام پارلمانی و علم حقوق پارلمان در جریان تأسیس و مدیریت انجمن اصلی
دو. شناسایی مشکلات ساختاری سازمان‌های موجود در پرتو علم حقوق پارلمانی
سه. کسب مهارت‌های لازم برای اصلاح این مشکلات و تلاش برای بازآفرینی ساختارهای موجود بر اساس مهارت‌های کسب شده.

در چارچوب همین هدف استراتژیک است که پیش‌نویس «طرح باز‌آفرینی پروفشن‌ها از شبه‌پروفشن‌های دولتی» نیز آماده شده است تا به مجمع انجمن اصلی تقدیم شود تا پس از تصویب نسبت به اجرای آن اقدام شود.

بر اساس همین طرح، در چارچوب انجمن اصلی، انجمن‌های اختصاصی متعددی سازمان‌دهی خواهد شد تا روند اصلاح‌ساخاری در ساختارهای اجتماعی را در هماهنگی با هم مدیریت و هدایت کند.

در باب طرح «بازآفرینی روحانیت به مثابه پروفشن»

با توجه به این توضیحات مختصر است که جایگاه طرح «بازآفرینی روحانیت به مثابه پروفشن» در چارچوب این طرح کلان اصلاح‌ساختاری، کم و بیش روشن می‌شود. بر اساس این طرح، در نخستین گام ضروری است هسته اولیه‌ای برای سازماندهی به گروه بنیان‌‌گذاران انجمنی با هدف «بازآفرینی روحانیت به مثابه پروفشن» تشکیل شود که متعهد باشد در چارچوب قواعد قانون عام پارلمانی رفتار کند و بکوشد با بسط و تمیق تدریجی خود، جامعه پروفشنال روحانیت را احیا کند.

یکی از دستاوردهای «جهش فرهنگی» در آذر ماه ۱۴۰۲این بود که برای نخستین بار هسته اولیه‌ای با شرکت یک روحانی برای آموزش و تمرین این قواعد تأسیس شد.

به همین مناسبت، پیشگفتار بیست و دومین دفتر «خاطرات زیرخاکی» نیز به این موضوع اختصاص داده شد.

با احترام
داود حسین
۵ دی ۱۴۰۲