طرح تأسیس حکومت‌ها و انجمن‌های محلی در پرتو علم حقوق پارلمانی

در نخستین بخش این سلسله یادداشت‌ها که با عنوان راهنمای تأسیس انجمن‌های شهر و روستا در پرتو علم حقوق پارلمانی در همین وب‌سایت منتشر شد،‌ به ضرورتِ تشکیل انجمن‌های شهر و روستا - به طور کلی - اشاره شده بود. اما سیر تحولاتی که با شتاب فزاینده جلو می‌رود، به ضرورت، کارکردهای ویژه‌ای را به انجمن‌های شهر و روستا در دوران گذار تحمیل خواهد کرد. به همین دلیل،‌ راهنمایی که قرار بود به صورت مفصل‌تر، نوشته شود،‌ و از جمله به سوابق انجمن‌های ایالاتی و ولایتی که در صدر مشروطه مطرح شد، بپردازد،‌ و عوامل تاریخی فرهنگی شکست تلاش‌ها برای تأسیس حکومت‌های محلی را بررسی کند، و راهکارهای فرهنگی حل این مشکلات را ارایه دهد، اکنون و به ناگزیر به نکاتی می‌پردازد که در این مرحله از جامعه‌ی در حال گذار لازم است مورد توجه فوری قرار بگیرد. نکته دیگر این که تلاش‌ خواهد شد که این نوشته - حتی‌المقدور - مختصر، موجز و جامع باشد.

در پایان این مقدمه کوتاه خاطر نشان می‌شود که انجمن‌های شهر و روستا در دوران گذار، به مثابه ستادهای پشیتبانِ تأسیس حکومت‌های محلی و در چارچوب شورای عالی نهادهای مدنی فعالیت خواهند داشت و خواهند کوشید مهارت‌های مورد نیاز را در اختیار مردم قرار دهند تا در پرتو علم حقوق پارلمانی، حکومت مطلوب خود را مستقر کنند و بر عملکرد آن‌ها نظارت داشته باشند. و اما اصل مطلب:

تحولات تاریخی‌ای که از شهریور ماه ۱۴۰۱ در ایران شروع شده، است و، در واقع، بروز ناگهانی و فورانی تحولات ملکولی‌ای بوده و هست که در مقیاس اقیانوسی طی دهه‌های اخیر، در ایران جریان داشته است، کشور را وارد دوران تاریخی تازه‌ای کرد که برگشت ناپذیر به نظر می‌رسد. آینده قابل پیش‌بینی نیست. اما کادرها تلاش خواهند کرد به سهم خود مدد برسانند تا در فرایند این تحولات، تعداد هرچه بیشتری جامعه/انجمن/سازمان‌های دموکراتیک بر اساس [علم حقوق پارلمانی-<239] شکل بگیرند، تا هم جامعه مدنی را تقویت کنند و هم جایگزین ساختارهای فشل و ناکارآمد فعلی شوند. «انجمن‌های شهر و روستا» یکی از آن‌هاست که کسی در اهمیت آن‌ها، به ویژه در این شرایط حساس تردید ندارد.

«انجمن‌های شهر و روستا» مثل هر جامعه/انجمن مدرن دیگری، گردهمایی داوطلبانه افراد ساکن یا شاغل در یک محله است که حق رأی برابر دارند. اصل «رأی برابر» اصلی است که همه با آن‌ آشنا هستند و چه بسا همه قلبا تمایل داشته باشند به آن احترام بگذارند و رعایت کنند. اما در جریان عمل، و به خصوص وقتی تعداد اعضای یک مجمع، از انگشتان دو دست بیشتر می‌شود، مشکلاتی در روش اداره جلسه بروز می‌یابد که کتاب دستورنامه رابرت راه حل آن‌ها را تشریح کرده است. اما چطور می‌شود قواعد پیچیده‌ی مندرج در یک کتاب ۸۰۰ صفحه‌ای را فراگرفت و، مهم‌تر، آن‌ها را در عمل به کار برد؟

البته، علاقمندان می‌توانند خلاصه این کتاب را در اینجا مطالعه کنند. حتماَ مطالعه این کتاب کم حجم می‌تواند بسیار مفید باشد. اما این خلاصه کتاب نیز یک اشکال اساسی دارد: مخاطبان این کتاب شهروندان آمریکایی هستند که قرار است برای نخستین بار در یک مجمع تصمیم‌گیری در آمریکا شرکت کنند که طبق این قواعد اداره می‌شود. مشکل این است که مجامع تصمیم‌گیری در کشور ما، معمولا به روش ریش سفیدی و کدخدامنشی اداره می‌شود. این روش تا وقتی تعداد اعضای مجمع معدود باشد و بشود به روش دوستانه اختلاف نظرات را حل کرد، اتفاقا بسیار کارامد و اثربخبش است. مشکل از آنجا شروع می‌شود که تعداد اعضای یک مجمع از هفت هشت نفر بیشتر می‌شود و اختلاف نظر هم بروز پیدا می‌کند و موضوع مورد بحث و مذاکره هم جدی می‌شود: کار به ریش کشی و گیس کشی می‌کشد و انجمن فشل می‌شود و دوستان قدیم دشمن یکدیگر می‌شوند. راه حل؟

بهترین، ساده‌ترین و کارآمدترین راه حل تمام این مشکلات این است که مجامع تصمیم‌گیری را کسی اداره کند که با این قواعد آشنا باشد. دفتر کادرها طی بیش از یک دهه اخیر کوشیده است تا این قواعد را به انجمن‌کاران و جامعه‌سازان حرفه‌ای آموزش بدهد و علاقمندان می‌توانند از مهارت این افراد استفاده کنند. راه دیگر هم این است که تجربه‌های به دست آمده طی دهه‌ اخیر به صورت انواع راهنما‌ها مکتوب شود و در اختیار علاقندان قرار بگیرد.

بدیهی است، این راهنماها جای کتاب اصلی دستورنامه را نخواهند گرفت. به علاوه، همانطور که نمی‌توان شنا کردن را با خوانند کتاب آموزشی فرا گرفت، مهارت پیچیده‌ی اداره کردن اصولی یک جلسه را هم نمی‌توان با خواندن کتاب قواعد کسب کرد. با این همه تلاش خواهد شد، در این راهنماها، به خصوص با توجه به خصوصیات فرهنگی ایرانیان، مبرم‌ترین و پرمصرف‌ترین قواعد به زبان ساده تشریح شود و به علاقمندان کمک کند تا انجمن‌های متبوع خودشان را حتی‌المقدور به روش اصولی و درست تأسیس و اداره کنند تا اختلافاتی که در هر جمعی بسیار طبیعی و بسیار مفید است، تخریبی نشود و به تلاشی انجمن نیانجامد.

در شهر‌های بزرگ که تمام اهالی یک شهر نمی‌توانند طی یک روز مورد توافق، در میدان بزرگ شهر جمع شوند و با هم تصمیم بگیرند،‌ روش مناسب این است که در هر محله یک انجمن محلی تأسیس شود. انجمن‌ محله در شهرهای بزرگ، انجمن‌های پایه یا سطح اول محسوب می‌شوند. بدیهی است که تمام اهالی یک شهر بزرگ نمی‌توانند برای بحث و مذاکره در مورد مسائل مربوط به مشاعات شهر زیر یک سقف دور هم جمع شوند. به همین خاطر، اهالی هر محله، در زمان‌ها و مکان‌هایی که خودشان تعیین می‌کنند، دور هم جمع می‌شوند و به صورت گروهی در مورد سرنوشت محله خود تصمیم می‌گیرند. بعدها که در هر محله انجمن محلی شکل گرفت، در صورت تمایل اعضای هر انجمن محلی، می‌شود با ائتلاف آن‌ها، کانون انجمن‌های محلی را در سطح منطقه و بعد در سطح شهر سازماندهی کرد. چنین ساختاری می‌تواند به عنوان ساختار اصلی حکومت محلی نیز عمل کند. در این صورت هر تصمیمی در عالی‌ترین سطح این ساختار، به تشخیص خود مردم، باید قبل از اجرایی شدن در انجمن‌های محلی نیز به تصویب برسد و به این ترتیب، مسؤلان سازمان‌های اجرایی شهر، به تک تک شهروندان یک شهر پاسخگو باقی خواهند ماند.

بدیهی است که مردم هر شهر می‌توانند اشکال دیگری برای حکومت محلی خود انتخاب کنند و به عنوان مثال، پارلمان تشکیل بدهند که در آن صورت، اعضای آن باید در سطح محله انتخاب شوند و هر یک از آنان وکیل تعداد مشخصی از موکلان خود باشند که در محلات ساکن هستند و هنگام رأی‌گیری در پارلمان شهر نیز به پیشنهادهایی رأی بدهند که مطمئن هستند اکثریت موکلان آنان در آن محله با آن پیشنهاد موافقت خواهند کرد.

بدون سازماندهی به انجمن‌های دموکراتیک شهر و روستا، که تمام ساکنان و شاغلان محله، بدون هیچ تبعیض بتوانند در آن مشارکت کنند، این امکان که از درون خیزش‌‌ها و انقلاب‌ها، حکومت‌های دموکراتیک شکل بگیرد بسیار بعید به نظر می‌رسد. به همین دلیل، می‌توان تصور کرد بسیاری از جوانان آگاه که شور و شجاعت آنان جهان را شگفت زده کرده است، علاقمند باشند که در جریان مبارزات خود، از روش‌های دموکراتیک نیز بهره ببرند تا از دورن تحولات در جریان، استبدادهای تازه‌ای بار دیگر سر برنیاورد. به این امید که سلسله نوشته‌هایی که در ادامه خواهد آمد، راهنمای کاربردی مناسبی برای جوانان شجاع و پرشوری باشد که می‌خواهند جامعه‌ای دموکراتیک و مبتنی بر اراده مردم بنا کنند. کاری که بسیار دشوار است و پدران ما طی بیش از یک صد سال گذشته در این عرصه موفقیتی نداشته‌اند. شاید علم حقوق پارلمانی که در کتاب دستورنامه رابرت تشریح شده است دانش فنی لازم را در اختیار نسل تازه قرار دهد.

در این جزوه که با عجله نوشته خواهد شد، حتما اشکالات زیادی راه خواهد یافت. پس لازم است در ویرایش‌های بعدی بازنگری و اصلاح شود و خواهد شد.

دفتر کادرها. ۲۵ آبان ۱۴۰۱

دستورنامه رابرت قواعد عقلی تأسیس و اداره جامعه‌های طراز نوین بر اساس قرارداد اجتماعی (قانون اساسی/اساسنامه) را در اختیار مخاطبان می‌گذارد. کسانی که طی بیش از یک دهه‌ی اخیر در کارگاه‌های آموزش دستورنامه رابرت شرکت کرده‌اند می‌دانند که مهارت تدوین اساسنامه‌ی یک جامعه/انجمن/سازمان - آنطور که در این کتاب و بر اساس علم حقوق پارلمانی تشریح شده است - تا چه اندازه شبیه به تدوین قانون اساسی یک شهر و روستا است.

اهالی یک شهر و روستا، به صورت یک گروه، مالک تمام مشاعات شهر و روستا هستند در نتیجه باید بتوانند به مثابه یک گروه در مورد ملک مشاع خود تصمیم بگیرند. به این ترتیب، وقتی تمام اهالی یک شهر و روستا بتوانند به نحوی گردهم جمع شوند، «مجمع عمومی» انجمن آن شهر و روستا را تشکیل می‌دهند و همین مجمع عمومی است که باید به مثابه رکن اصلی شهر، در باره تمام مشاعات شهر و روستا تصمیم گیری کند.

قرار بود به موازات «انجمن قانون اساسی»، انجمنی نیز برای ترویج تأسیس حکومت‌های محلی در شهرها و روستاها تأسیس شود تا به مثابه یک ستاد، به بنیان‌گذاران انجمن‌های ترویج حکومت‌های محلی در هر شهر و روستا مشاوره‌های حقوقی لازم را ارایه دهد. اما، خیزشی که با شعار «زن، زندگی و آزادی» آغاز شده است، چه بسا شرایطی را در اختیار مردم شهر‌ها و روستاها قرار خواهد داد که بتوانند برای نخستین بار در تاریخ، به معنای درست کلمه، انجمن شهر و روستای خود را بر اساس قانون اساسی‌ای که خودشان و طبق اراده خودشان می‌نویسند، تأسیس و اداره کنند.

به همین دلیل، و در پاسخ به فوریت این نیاز، پیش‌نویس راهنمای تأسیس حکومت‌های محلی دموکراتیک در شهر‌ها و روستا‌ها تقدیم علاقمندان می‌شود که به دلیل همین فوریت در نگارش این متن، می‌تواند پختگی لازم را نداشته باشد. امید می‌رود این راهنما، بر اساس تجربه‌هایی که در جریان عمل کسب خواهد شد، در انجمن ترویج حکومت‌ محلی، که به زودی تأسیس خواهد شد،‌ به صورت مرتب بازنگری و اصلاح شود. این انجمن و سایر انجمن‌های اختصاصی که در جارچوب انجمن اصلی تأسیس شده یا خواهند شد، همه، یک هدف را دنبال می‌کنند: شناسایی و رفع آن دسته از مشکلات ساختاری ساحتارهای حاکمیتی که ناشی از عدم آشنایی با علم حقوق پارلمانی است و سبب شده است تا قواعد ناظر بر این ساختارها پر از تعارض و تناقض باشند و به همین دلیل، این ساختارها فاقد کارآمدی و اثربخشی، و عامل ساختاری تعمیق فساد، تداوم استبداد و ترویج رإائل اخلاقی هستند.

مخاطب اصلی این پیش‌نویس، مانند سایر راهنماهایی که برای تأسیس انواع جامعه‌/انجمن/سازمان‌ها نوشته شده و خواهد شد، یک فعال اجتماعی مفروض است که به مثابه بنیان‌گذار اولیه، آستین همت بالا می‌زند تا با دعوت از چند نفر از فعالان اجتماعی دیگر، هسته اولیه تشکیل انجمنی برای تأسیس حکومت محلی در شهر و روستای محل سکونت خودشان را کلید بزنند. این فعال اجتماعی و هسته‌ی اولیه تأسیس انجمن حکومت محلی لازم است حتی‌المقدور با مبرم‌ترین قواعد دستورنامه رابرت آشنا باشند یا دست کم خلاصه دتسورنامه رابرت را بخوانند یا حتما از مشاوره یک پارلمانتارین کاربلد بهره ببرند.

با احترام. دفتر کادرها. ۲۴ آبان ۱۴۰۱